Από τον Γιώργο Χ. Πανόπουλο
Ρήγας Βελεστινλής (Βελεστίνο, 1757 - Βελιγράδι, 24 Ιουνίου 1798)DOCTV.GR
24 Μαρτίου 2023
Ο Ρήγας είναι μια τεράστια προσωπικότητα που επηρέασε βαθιά την νεώτερη ιστορία μας που επειδή δεν ξέρουμε τι να τον κάνουμε και πού να τον τοποθετήσουμε καταλήξαμε να τον μετατρέψουμε σε κοινοτοπία και να τον εξαφανίσουμε. Ο Ρήγας όμως είναι ο πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας αλλά και ο πατέρας του ελληνικού ριζοσπαστισμού κι εδώ αρχίζει το πρόβλημα: οι συντηρητικοί, οι ακροδεξιοί και η Εκκλησία τον θεωρούν «βλαπτικό» αλλά προσπαθούν να τον παρουσιάσουν και ως «ορθόδοξο φονταμενταλιστή»- ποιον; Αυτόν που επινόησε κυριολεκτικά τη λέξη «ανεξιθρησκία». Από την άλλη πλευρά οι προοδευτικοί και οι μαρξιστές αδυνατούν να κατανοήσουν την πατριωτική διάσταση του Ρήγα κατηγορώντας τον για εθνικισμό- ποιον; Αυτόν που είπε ότι «ο ελληνικός λαός είναι φίλος και φυσικός σύμμαχος με τα ελεύθερα έθνη» ενώ στο Σύνταγμά του βεβαιώνει ότι η Δημοκρατία μπορεί να χωρέσει τους πάντες με ισονομία και ελευθερία ανεξαρτήτως θρησκείας και γλώσσας- «Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Ιουδαίοι και παντός έθνους».
Ο Ρήγας ακατάτακτος, ούτε από δω ούτε από κει υποβαθμίζεται και κομματιάζεται σύμφωνα με τις επιδιώξεις της κάθε πλευράς. Έτσι αυτό που μένει από τον Ρήγα είναι το «και κάλλιο ‘ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή/παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» και μια γενική αφηρημένη αίσθηση ενός «αφελή» βάρδου της ελευθερίας.
Σταθερές πηγές έμπνευσης του Ρήγα στάθηκαν η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, οι μεγάλοι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και πολιτικοί, η Διακήρυξη της Αμερικάνικης Ανεξαρτησίας και τα Γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795 και τέλος οι Ευρωπαίοι διαφωτιστές με αιχμή τον Ρουσσώ, τον Μοντεσκιέ και τον Βολταίρο.
Στην προμετωπίδα της Νέας Πολιτικής Διοίκησης- που περιέχει το κείμενο του Συντάγματος που έγραψε κι έχει ως κατακλείδα τον περίφημο Θούριό του-στη θέση της αντίστοιχης γαλλικής διατύπωσης «Ελευθερία, Ισοτιμία, Αδελφότης» ο Ρήγας βάζει: «Ελευθερία, Ισοτιμία, Αδελφότης ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ» με κεφαλαία.
Το Σύνταγμά του Ρήγα είναι ριζοσπαστικό και σε πολλά σημεία ξεπερνάει το αντίστοιχο Γαλλικό. Μιλάει για την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο ανεξάρτητα από την εθνική, θρησκευτική ή ταξική τους κατάσταση, ιεραρχεί την ελευθερία ως μέγιστη αξία, κατοχυρώνει την ανεξιθρησκία, τα δικαιώματα του συνέρχεσθαι, του συνεταρίζεσθαι και της ελευθεροτυπίας. Φτάνει στην άκρως προοδευτική διατύπωση που απουσιάζει από το αντίστοιχό γαλλικό άρθρο: «Όλοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδιά. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποία λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλιοί ιστορικοί συγγραφείς εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα, η δε Ελληνική απαραίτητος». Να σημειωθεί εδώ ότι ο ίδιος ήταν ένας ταλαντούχος πολύγλωσσος που μιλούσε και διάβαζε σε περισσότερες από πέντε γλώσσες.
Κορυφαία στιγμή η αναγωγή του λαού ως συνόλου σε ανώτατη αρχή της Δημοκρατίας: «ήγουν ο λαός μόνο ημπορεί να προστάζει και όχι ένα μέρος των ανθρώπων ή μία πόλις». Η πρωτοποριακή, όχι μόνο για την εποχή του, προσέγγιση του Ρήγα κορυφώνεται στα τρία τελευταία άρθρα των Δικαίων του Ανθρώπου όπου η προστασία της Δημοκρατίας και των δημοκρατικών αρχών της ανατίθεται στον πατριωτισμό του λαού και του έθνους: «Όταν η Διοίκησης βιάζη, αθετεί, καταφρονή, τα δίκαια του λαού και δεν εισακούει τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός ή κάθε μέρος του λαού επανάστασιν, να αρπάζη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του, είνε το πλέον ιερόν από όλα τα δίκαιά του, και το πλέον απαραίτητον από όλα τα χρέη του».
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης περιγράφει εξαιρετικά τη συμβολή του Ρήγα λέγοντας: «Ο Ρήγας Φεραίος εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας, το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο».
«Οι ανδριάντες του επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή και του διώκτη του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ έχουν στηθεί συμμετρικά μπροστά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας εδώ και σχεδόν 150 χρόνια υπενθυμίζοντάς μας ότι το δίλλημα παραμένει αναπάντητο. Και μπροστά τους ο Κοραής, για να υποδηλώνει, θαρρείς, ότι υπάρχει κι ένας «τρίτος» δρόμος: αυτός της ιδιωτικής περισυλλογής, της αέναης υπομονής και της μάταιης ελπίδας»*.