«Είμαστε απλά ένα σώμα. Εσείς, ο βρετανικός λαός, έχετε την ψυχή μας»
Τέτοιες ιστορίες εμφανίζονται τακτικά στον Τύπο. Και πράγματι, η ιστορία των δυνάμεων που επιστρέφουν μαζί με πολύτιμα αντικείμενα τα οποία αποκτήθηκαν με δίκαια ή όχι μέσα, πάνε πίσω στην ιστορία μέχρι τουλάχιστον τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι ναοί της Ελλάδας απογυμνώθηκαν αρχικά από τους Ρωμαίους κατακτητές. Αυτά τα γλυπτά μεταφέρθηκαν στις βίλες των πλούσιων και μετουσιώθηκαν σε «τέχνη ως σύμβολο στάτους» των συλλεκτών.
Τέτοιες ειδήσεις αποκτούν όλο και μεγαλύτερη ένταση. Οι εκκλήσεις για την αποκατάσταση πολιτιστικών αγαθών, όπως οι επιστροφές αγαλμάτων ή η αποαποικιοποίηση πανεπιστημιακών προγραμμάτων, αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης κοινωνικής τάσης που μπορεί να τεθεί υπό την αιγίδα της πολιτικής ταυτότητας. Και για δεοντολογικούς και ρεαλιστικούς λόγους, πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη.
«Η αποκατάσταση της αφρικανικής κληρονομιάς θα είναι πρώτη προτεραιότητα» -Ε. Μακρόν
Η συζήτηση για την πολιτιστική αποκατάσταση αναδεύτηκε πρόσφατα από μια έκθεση που ανέθεσε ο Γάλλος πρόεδρος, Εμμανουέλ Μακρόν, κατά την οποία δήλωσε ότι η αποκατάσταση της αφρικανικής κληρονομιάς θα είναι «πρώτη προτεραιότητα». Η ριζοσπαστική και άμεση έκθεση, από τους μελετητές Bénédicte Savoy και Felwine Sarr, είχε μικτή ανταπόκριση. Μερικοί εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το συμπέρασμα των συγγραφέων ότι όλα τα αντικείμενα που συλλέγονται κάτω από συνθήκες αποικιοκρατίας πρέπει να αποκατασταθούν, εκτός εάν αποδειχθεί ότι συλλέχθηκαν νόμιμα. Πολλοί επικρότησαν τη σαφήνεια με την οποία οι καθηγητές περιγράφουν τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της ιδιοποίησης αντικειμένων. Η απομάκρυνση των πολιτιστικών αγαθών επηρεάζει όχι μόνο τη γενιά από την οποία προέρχονται, αλλά «εγγράφεται μακροπρόθεσμα στις κοινωνίες και ρυθμίζει την άνθισή τους».
Ωστόσο, η έκθεση έλαβε λιγότερο θετική υποδοχή από τους διευθυντές μουσείων της Βόρειας Ευρώπης. Κάποιοι επισημαίνουν ότι δεν ανατέθηκε από «ένα αίσθημα ευθύνης» του κ. Μακρόν αλλά ως μέσο προώθησης των συμφερόντων του έθνους του στην υποσαχάρια Αφρική (η έκθεση περιορίζεται στην περιοχή αυτή, αποκλείοντας πρώην γαλλικές αποικίες στη Βόρεια Αφρική και αλλού). Άλλοι υποστηρίζουν πως ο γενικός ισχυρισμός ότι όλες οι εξαγορές για μουσεία που έγιναν υπό αποικιακές συνθήκες είναι λάθος, είναι υπερ-απλούστευση. Τα αντικείμενα εισήχθησαν σε μουσειακές συλλογές για πολλούς λόγους. Αυτοί ποικίλλουν από περιπτώσεις προφανών λεηλασιών μέχρι περιπτώσεις αντικειμένων που διαπραγματεύτηκαν τελείως νόμιμα ή που δόθηκαν ελεύθερα. Λένε επίσης ότι η έκθεση δεν δίνει καθόλου προσοχή στην πραγματική συνεργασία μεταξύ των μουσείων της Βόρειας Ευρώπης, με μουσεία σε άλλα μέρη του κόσμου.
Οι επαγγελματίες του μουσείων της Δύσης μπορούν να μεταδώσουν την ιδέα ότι τα αντικείμενα τέχνης είναι «καλύτερα» στο Παρίσι, στο Λονδίνο ή στο Βερολίνο από ό, τι αλλού...
Όλα αυτά έχουν λογική. Στη χειρότερη όμως περίπτωση, οι επαγγελματίες του μουσείων του Δυτικού κόσμου μπορούν να μεταδώσουν την ιδέα -ακόμα και αν δεν το κάνουν φανερά- ότι τα αντικείμενα αυτά είναι «καλύτερα» στο Παρίσι, στο Λονδίνο ή στο Βερολίνο από ό, τι αλλού, όπου μπορούν (σύμφωνα με τις σιωπηλές τους υποθέσεις) να έχουν την φροντίδα και τον θαυμασμό που τους αξίζει. Και το γεγονός πως οι σημαντικότεροι διευθυντές μουσείων παραμένουν σχεδόν πάντοτε λευκοί άνδρες με παρόμοιο υπόβαθρο και εκπαίδευση, δεν βοηθάει.
Οι διαφορές σχετικά με τα πολιτιστικά αγαθά δεν μπορούν να εξεταστούν μεμονωμένα. Πρέπει να ληφθούν υπόψη μαζί με την κατανόηση ότι το αποικιοκρατικό παρελθόν είναι ένα σύνολο αφηγήσεων που είναι ακόμα ανεπίλυτες και εξακολουθούν να επιφέρουν πραγματικές συνέπειες. Δεν υπάρχει λόγος να προσποιούμαστε ότι υπάρχουν απλοί κανόνες ή εύκολες απαντήσεις. Είναι ανούσιο και εξωφρενικό να υποδηλώσουμε ότι όλα τα αντικείμενα που βρίσκονται σε μουσεία πρέπει να επιστραφούν στα σημεία καταγωγής τους. Το να υποδείξουμε όμως ότι κανένα δεν πρέπει να επιστρέψει, είναι εξίσου παράλογο: υπάρχουν χιλιάδες αντικείμενα που διασκορπίζονται στη Βρετανία και πολύ λίγα υπόκεινται σε αξιώσεις αποκατάστασης. Και αυτό δεν είναι θέμα μόνο για τα εθνικά μουσεία, αλλά και για τις περιφερειακές συλλογές και τα πανεπιστημιακά μουσεία όπως το Hunterian της Γλασκώβης και το Pitt Rivers της Οξφόρδης.
Οι εκκλήσεις για την αποκατάσταση πολιτιστικών αγαθών, όπως οι επιστροφές αγαλμάτων αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης κοινωνικής τάσης και πρέπει να ληφθούν υπόψη
Δεν μπορεί να υπάρξει επίλυση χωρίς γνώση. Αυτό δεν είναι ούτε ευχάριστη, ούτε φτηνή υπόθεση: είναι το αργό, επίπονο έργο της έρευνας προέλευσης και τα μουσεία πρέπει να εξοπλιστούν καταλλήλως και να είναι διατεθειμένα το αναλάβουν. Η ιστορία, η μνήμη και η αξιοπρέπεια πρέπει να αποκατασταθούν. Στο κοινό πρέπει να ειπωθούν καλύτερες, βαθύτερες ιστορίες. Το αρχείο πρέπει να εμπλουτιστεί. Όταν τα αντικείμενα έχουν αποκτηθεί με λάθος τρόπο, πρέπει να γίνει αποκατάσταση. Τα μουσεία βρίσκονται στη ρίζα αυτών των δύσκολων καταστάσεων. Ταυτόχρονα όμως αποτελούν και το καλύτερο σημείο για να λυθούν αυτές οι διαφορές.
Θέση της εφημερίδας The Guardian για την επιστροφή αρχαιοτήτων. Μετάφραση/Απόδοση: Μαριανίνα Πάτσα για το DOCTV.GR